Nằm rải rác dọc cao nguyên Mương Phuôn, Cánh đồng Chum thuộc tỉnh Xiêng Khoảng, Bắc Lào đến nay vẫn là thách thức với giới khảo cổ Lào và quốc tế. Chưa rõ những chiếc chum có đến cả 1.000 năm tuổi đó được làm ra như thế nào, nằm ở đó từ bao giờ, được dùng vào việc gì và tại sao lại chỉ có ở một nơi duy nhất trên thế giới là Xiêng Khoảng.

Cách đồng Chum ước tính có khoảng 1.969 chiếc chum, nằm rải rác tại 52 địa điểm ở tỉnh Xiêng Khoảng, chiếc lớn nhất được tìm thấy cao 3m, chiếc nặng nhất tới 14 tấn, còn phần lớn cao chừng 1 đến 2m. Hiện mới chỉ có ba điểm được đưa vào khai thác du lịch gồm Bản Ang, Lắt Sén và Bản Sua, các địa điểm khác phần vì quá ít, phần vì vẫn còn rất nhiều bom mìn còn sót lại trong chiến tranh chưa được rà phá nên chưa mở cửa cho khách tham quan.
Nhìn từ xa, Cánh đồng Chum như một bàn cờ, những chiếc chum như những quân cờ lổm nhổm thật kỳ thú. Khi đến gần mới thấy chúng nằm lẫn lộn vào nhau không theo quy luật sắp xếp nào. Cái trồi hẳn trên mặt đất, cái chìm một phần thân dưới đất. Hình dạng cũng không điển hình. Cái thắt núm, cái miệng thẳng, cái vuông vức, cái lại như quả dưa… Chạm tay vào những khối đá sần sùi, “mốc” xanh thời gian đang nằm yên lặng trên nền đất, người ta mơ hồ cảm nhận những bí ẩn lịch sử to lớn chứa đựng bên trong.

Nằm cách thủ phủ Phôn-xa-vẳn của Xiêng Khoảng chừng 12 km, Bản Ang là địa điểm nổi tiếng nhất với 334 chum được tìm thấy. Ða phần những chiếc chum không có nắp, có hình dạng vuông tròn khác nhau, đây đó có những chiếc đã vỡ, thủng đáy hoặc sứt mẻ. Các nhà khảo cổ tin rằng các chum này có niên đại 1500 đến 2000 năm, được những người thuộc nhóm Môn Khmer làm ra.

Người Lào cũng không rõ đích xác những chiếc chum đó có từ đâu, bởi có quá nhiều huyền thoại về Cánh đồng Chum: Người thì kể rằng Cánh đồng thuộc về những người khổng lồ từng định cư ở khu vực từ thời xa xưa. Người lại nói rằng xưa kia, có một vị vua tên là Khun Chương sau khi giành thắng lợi trong một cuộc chiến chống kẻ thù, đã cho dựng lên Cánh đồng Chum và dùng những chiếc chum này để ủ men làm rượu khao quân. Có ý kiến lại nói, vì Xiêng Khoảng nằm ở cao nguyên, có hai mùa rõ rệt, mùa mưa thối đất, mùa khô hạn đến quắt queo, nên người xưa đã làm nên những chiếc chum khổng lồ này để tích nước… Ngay đến cả chất liệu làm ra các chum này cũng gây tranh cãi. Một số người cho rằng, chúng được làm từ đá vôi, số khác lại nói chúng được làm từ đá ong và đá cẩm thạch trộn lẫn những nguyên liệu đặc biệt nào đó thời cổ đại, nay đã thất truyền.

Giải đáp những thắc mắc này, anh Bua-xổ Minh-khăm-đeng, Phó Giám đốc Sở Thông tin – Văn hóa tỉnh Xiêng Khoảng cho biết, người đầu tiên phát hiện ra Cánh đồng Chum và tiến hành khảo sát, nghiên cứu, ghi chép liệt kê một cách toàn diện nhất các hiện vật là nhà khảo cổ người Pháp M.Ma-đơ-len Cô-la-ni thuộc Viện Viễn đông Bác cổ. Năm 1930, bà cùng nhóm nghiên cứu khai quật khu vực Cánh đồng Chum và phát hiện một hang động với các di tích gồm cả xương và tro, đồ trang sức… của con người. Bà đưa ra giả thuyết, mỗi cái chum là một cái quách chôn người chết. Tuy nhiên, sau 80 năm từ khi bà Ma-đơ-len đưa ra giả thuyết này, mặc dù đã có nhiều cuộc khai quật khác nhưng bí mật về Cánh đồng Chum vẫn là một bài toán chưa có đáp số chung của các nhà khoa học. Tuy nhiên, có một điều chắc chắn đó là những huyền thoại về Cánh đồng Chum giúp lượng khách tới thăm Xiêng Khoảng ngày một đông, những năm gần đây tăng đều đặn khoảng 25%/năm…

Anh Bua-xổ đã đúng, khi tôi hỏi chị Hin-dô, một du khách đến từ Hà Lan đang có mặt trên Cánh đồng Chum về điều gì đã đưa chị tới cánh đồng này, chị nói “Cánh đồng Chum đem lại cho tôi cảm giác hết sức thú vị bởi những huyền thoại về cánh đồng, những chiếc chum đó từ đâu ra, tại sao chúng lại nằm ở đây. Nó cũng là nơi khiến chúng ta cảm thấy buồn khi những hố bom nằm xen lẫn với những chiếc chum nhắc chúng ta nghĩ tới chiến tranh. Tất cả những điều đó khiến Cánh đồng Chum trở nên hấp dẫn”.

Với những khách du lịch Việt Nam khi đến với Cánh đồng Chum, họ không chỉ đến với những huyền thoại, mà còn muốn tận mắt chứng kiến chiến trường từng một thời hết sức khốc liệt trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ, nơi đã có hàng chục nghìn bộ đội tình nguyện Việt Nam và bộ đội Lào anh dũng hy sinh để bảo vệ mảnh đất này. Anh Nguyễn Lê Quang Anh, một du khách đến từ TP Hồ Chí Minh cho biết: “Từ nhỏ tôi đã được nghe về Cánh đồng Chum và ước mơ được một lần thăm nơi đây. Ngoài việc muốn hiểu thêm về văn hóa Lào, tôi còn muốn tận mắt chứng kiến chiến trường Cánh đồng Chum nổi tiếng khốc liệt khi xưa, nơi những chiến sĩ Lào và Việt Nam đã cùng sát cánh bên nhau để thế hệ trẻ chúng tôi có được ngày hôm nay”.
Hiện, Cánh đồng Chum đang được các chuyên gia thuộc Tổ chức UNESCO nghiên cứu, khảo sát lại vị trí, đánh dấu toàn bộ số chum để có thể trở thành di sản văn hóa thế giới – một di sản bằng đá trên nóc mái nhà Ðông Dương.